Bilo je to u ranim satima 16. jula 1945. godine, a Robert Openhajmer je u kontrolnom bunkeru iščekivao trenutak koji će promijeniti svijet.

Oko 10 kilometara dalje, prva proba atomske bombe na svijetu, pod šifrovanim imenom „Triniti", trebalo je da se sprovede na bijelom pijesku pustinje Hornada del Muerto, u Novom Meksiku. Openhajmer je bio slika i prilika nervoze i iscrpljenosti.

Iako je oduvijek djelovao ispijeno, poslije tri godine provedene kao direktor „Projekta Ipsilon", naučnog ogranka „Inženjerskog distrikta Menhetn", koji je osmislio i napravio bombu, njegova težina spala je na nešto više od 52 kilograma. Budući da je bio visok 178 centimetara, zbog toga se činio ekstremno mršavim.

Spavao je samo četiri sata te noći, ostajući budan od nervoze i pušačkog kašlja. Taj dan iz 1945. godine jedan je od nekoliko ključnih trenutaka u Openhajmerovom životu koje su opisali istoričari Kai Berd i Martin Dž. Šervin u njihovoj biografiji iz 2005. godine Američki Prometej, koja je poslužila kao osnova za novi biografski film Openhajmer, premijerno prikazan 21. jula u SAD.

U posljednjim trenucima odbrojavanja, kako pišu Berd i Šervin, general vojske je zapazio Openhajmerovo raspoloženje iz neposredne blizine: „Doktor Openhajmer je postao napetiji kako su otkucavale poslednje sekunde. Jedva da je disao…" Eksplozija, kad je do nje došlo, bljeskom je nadjačala Sunce.

Dok se grmljavina nadnosila nad krajolik, a na nebu se dizao oblak u obliku pečurke, Openhajmerovo lice se opustilo u „ogroman izraz olakšanja".

Nekoliko minuta kasnije, Openhajmerov prijatelj i kolega Isidor Rabi ugledao ga je iz daljine: „Nikad neću zaboraviti njegov hod; nikad neću zaboraviti kako je izašao iz kola... njegov hod bio je trijumfalan… neka vrsta razmetanja. Uspio je."

U intervjuima datim šezdesetih, Openhajmer je pridodao sloj ozbiljnosti svojoj reakciji, tvrdeći da mu je, u trenucima poslije detonacije, na pamet pao stih iz hinduističkih spisa Bagavad Gita: „Sada postadoh smrt, razarač svjetova".

U narednim danima, njegovi prijatelji pričali su o tome kako je bio sve depresivniji.

Kad je grupi kolega saopštio da je Hirošima uspješno bombardovana manje od mjesec dana posle Trinitija, jedan posmatrač je primijetio način na koji je „Openhajmer digao pesnicu i zamahnuo njom iznad glave kao bokser koji je trijumfovao".

Aplauz je „praktično bio zaglušujući".

Openhajmer je bio emotivno i intelektualno srce Projekta Menhetn: bombu je pretvorio u realnost više od bilo koje druge osobe. Džeremi Bernstin, koji je radio sa njim poslije rata, bio je ubijeđen da niko drugi u tome ne bi uspio.

Kao što je napisao u svojoj biografiji iz 2004. godine, Portret enigme, „da Openhajmer nije bio direktor u Los Alamosu, ubijeđen sam da bi se, bilo to dobro ili loše, Drugi svetski rat završio bez upotrebe nuklearnog oružja."

Raznovrsnost primijećenih Openhajmerovih reakcija dok je prisustvovao plodu svog rada, da ne pominjemo brzinu kojom se kretao kroz njih, mogla bi da djeluje zbunjujuće.

Mješavina nervoze, krhkosti, ambicije, grandioznosti i morbidne sumornosti teško može da se nađe u jednoj osobi, naročito ključnoj za projekat koji je izazvao sve te reakcije.

Berd i Šervin takođe nazivaju Openhajmera „enigmom": „Teoretski fizičar koji je ispoljavao harizmatične osobine velikog vođe, esteta koji je podsticao sve te dvosmislenosti".

Naučnik, ali i, kao što ga je jednom opisao jedan drugi prijatelj „prvoklasni manipulator maštom".

OPENHAJMER: FILM

Film Openhajmer, premijerno prikazan 21. jula u SAD, zasnovan je na Pulicerom ovenčanom knjigom Američki Prometej.

Openhajmera igra Kilijan Marfi.

Predstavljeno je i nekoliko drugih ljudi, kao što su Lesli Grouvs (Met Dejmon), general koji je regrutovao Openhajmera, kao i ličnosti iz njegovog privatnog života, uključujući Džin Tetlok (Florens Pju), psihijatarku sa kojom se zabavljao tridesetih, i njegovu ženu Kiti Openhajmer (Emili Blant).

Prema riječima Berda i Šervina, kontradikcije u Openhajmerovoj ličnosti - karakterne crte zbog kojih ni prijatelji ni biografi ne mogu do kraja da ga objasne - čini se da su bile prisutne od najranijih dana.

Rođen u Njujorku 1904. godine, Openhajmer je bio dijete prve generacije jevrejskih imigranata iz Njemačke koji su se obogatili u tekstilnoj industriji.

Porodični dom bio je veliki stan na Gornjoj zapadnoj strani sa tri sobarice, šoferom i evropskim umetničkim slikama na zidovima.

Uprkos odrastanju u luksuzu, Openhajmera se prijatelji iz djetinjstva sećaju kao nerazmaženog i velikodušnog.

Školska drugarica Džejn Didišajm prisjetila ga se kao nekoga ko bi se „izuzetno lako zacrvenio", ko je bio „veoma nježan, veoma ružičastih obraza, veoma stidljiv", ali i „veoma briljantan".

„Vrlo brzo bi svi priznali da je drugačiji od ostalih i da je nadmoćniji", ispričala je ona.

U devetoj godini već je čitao filozofiju na grčkom i latinskom i bio opsednut mineralogijom - lutajući Central Parkom i pišući pisma Njujorškom mineraloškom klubu o onome što bi otkrio.

Njegova pisma bila su toliko stručna da je Klub mislio da se radi o odrasloj osobi i pozvao ga da održi predavanje.

Ova intelektualna priroda doprinijela je stepenu usamljenosti kod mladog Openhajmera, pišu Berd i Šervin.

„Obično je bio preokupiran onim čime se bavio ili o čemu je razmišljao", prisetio se prijatelj.

Nije ga zanimalo povinovanje rodnim očekivanjima - nisu ga interesovali sportovi ili „grube igre njegovih vršnjaka", kako je to definisao njegov rođak; „Često su mu se podrugivali i podsmijavali zato što nije bio kao drugi momci".

Ali njegovi roditelji bili su ubijeđeni u njegovu genijalnost.

U pismu iz 1923. godine, objavljenom u zbirci iz 1980. godine koju su priredili Elis Kimbal Smit i Čarls Vajner, on je napisao: „Radim i pišem nebrojene teze, bilješke, pjesme, priče i razne gluposti… Proizvodim smrad u tri različite laboratorije… Kuvam čaj i pričam učeno nekolicini izgubljenih duša, odlazim na vikend da destilujem energiju niskog intenziteta u smeh i iscrpljenost, čitam grčki, pravim gafove, pretražujem radni sto u potrazi za pismima i voleo bih da sam mrtav. Voala."

Naknadna pisma koja su sakupili Smit i Vajner otkrivaju da su se problemi nastavljali i tokom njegovih postdiplomskih studija, u Kembridžu, u Engleskoj.

Njegov mentor insistirao je na primijenjenom laboratorijskom radu, jednoj od Openhajmerovih slabosti.

„Prilično se loše provodim", napisao je 1925. godine.

„Laboratorijski rad je ogromna gnjavaža i toliko sam loš u njemu da je nemoguće steći utisak da učim bilo šta."

Kasnije iste godine, Openhajmerova nervoza dovela ga je na sam rub katastrofe kad je namjerno ostavio jabuku, otrovanu laboratorijskim hemikalijama, na radnom stolu svog mentora.

Njegovi prijatelji su kasnije spekulisali da ga je možda motivisala zavist i osjećanje nesposobnosti.

Mentor nije pojeo jabuku, ali je Openhajmerovo mjesto na Kembridžu bilo ugroženo i uspio je da ga sačuva samo pod uslovom da posjeti psihijatra.

Psihijatar je postavio dijagnozu psihoze, ali ga je potom otpustio, rekavši da liječenje ne bi pomoglo.

Prisjetivši se tog perioda, Openhajmer je kasnije pričao da je tokom božićnih praznika ozbiljno razmišljao o samoubistvu.

Naredne godine, tokom posete Parizu, njegov bliski prijatelj Frensis Ferguson mu je saopštio da je zaprosio devojku.

Openhajmer je reagovao tako što je pokušao da ga zadavi: „Skočio je na mene s leđa sa kaišem za vezivanje kofera", prisjetio se Ferguson, „i obavio mi ga oko vrata… Uspio sam da se iskobeljam, a on je pao na zemlju plačući."

Čini se da u onome u čemu psihijatrija nije pomogla Openhajmeru, uspjela je da ga spase književnost.

Početkom 1926. godine, upoznao je direktora Instituta za teoretsku fiziku na Univerzitetu u Getingenu u Nemačkoj, koji je brzo postao uvjeren u Openhajmerove talente kao teoretičara i pozvao ga da studira tamo.

Prema Smitu i Vajneru, kasnije je opisao 1926. kao godinu u kojoj je „ušao u fiziku".

To će se pokazati kao prekretnica.

Naredne godine je stekao doktorat i postdoktorsku stipendiju.

Postao je i deo zajednice koja je pokretala razvoj teoretske fizike, upoznajući naučnike koji će mu kasnije postati doživotni prijatelji.

Mnogi od njih će se na kraju pridružiti Openhajmeru u Los Alamosu.

Vrativši se u SAD, Openhajmer je proveo nekoliko mjeseci na Harvardu, prije nego što je nastavio karijeru i fizici u Kaliforniji.

Ton njegovih pisama iz ovog perioda odražava staloženiji, velikodušniji mentalni sklop.

Pisao je mlađem bratu o ljubavnim događajima i stalnom zanimanju za umjetnost.

Na Kalifornijskom univerzitetu u Berkliju, tesno je sarađivao sa eksperimentatorima, tumačeći njihove rezultate o kosmičkim zracima i nuklearnoj dezintegraciji.

Kasnije je sebe opisao kao „jedinog koji je razumeo o čemu se tu radi".

Katedra koju je na kraju stvorio potekla je, rekao je, iz potrebe za raspravom o teoriji koju je voleo: „Objasniti prvo nastavnom kadru, osoblju i kolegama, a potom i svakom drugom voljnom da sasluša… šta je naučeno, šta su neriješeni problemi."

Bagavad Gita, priča koja se bavi ratom između dvije grane aristokratske porodice, pružila je Openhajmeru filozofsku potku direktno primjenjivu na moralnu dilemu sa kojom se suočio radeći na Projektu Ipsilon.

Ona je isticala ideje o dužnosti, sudbini i odvojenosti od ishoda, naglašavajući da strah od posljedica ne može da se koristi kao opravdanje za odsustvo djelovanja.

U pismu bratu iz 1932. godine, Openhajmer konkretno pominje Gitu a potom navodi rat kao jednu okolnost koja može pružiti priliku da se takva filozofije sprovede u praksi:

„Vjerujem da kroz disciplinu možemo da postignemo spokoj… Verujem da kroz disciplinu učimo da očuvamo sve ono što je suštinski važno za našu sreću u sve neprijateljskijim okolnostima… Stoga mislim da prema svim stvarima koje zazivaju disciplinu - proučavanje i naša dužnost prema ljudima i blagostanju, rat - treba da se odnosimo sa dubokom zahvalnošću; jer jedino kroz njih možemo da postignemo najmanju otuđenost; i jedino tako možemo da spoznamo mir."

Fizičari su se 1939. godine mnogo više brinuli zbog nuklearne prijetnje od političara i pismo Alberta Ajnštajna bilo je prvo koje je skrenulo pažnju viših rukovodilaca u američkoj vladi na ovu temu.

Reakcija je bila spora, ali je zabrinutost nastavila da kruži naučnom zajednicom i na kraju je predsednik bio primoran da nešto preduzme.

Kao jedan od najcijenjenijih fizičara u zemlji, Openhajmer je bio jedan od nekoliko naučnika zaduženih za ozbiljnije bavljenje potencijalom nuklearnog oružja.

U septembru 1942. godine, delom zahvaljujući Openhajmerovom timu, postalo je očigledno da je bomba moguća, a konkretni planovi za njenu izradu počeli su da poprimaju oblik.

Prema Berdu i Šervinu, kad je čuo da njegovo ime počinje da se pominje u kontekstu vođe ovog projekta, Openhajmer je započeo vlastite pripreme.

„Prekidam sve veze sa komunistima", rekao je jednom prijatelju u to vreme.

„Jer ako to ne učinim, vladi će biti teško da me iskoristi. Ne želim da dopustim da bilo šta omete moju vrednost za ovu zemlju."

Ajnštajn je kasnije izjavio: „Problem sa Openhajmerom je što voli nešto što mu ne uzvraća ljubav - vladu Sjedinjenih Američkih Država."

Njegov patriotizam i želja da udovolji očigledno su odigrali veliku ulogu u njegovom regrutovanju.

Ko može da ima nuklearno naoružanje

Izgubljene nuklearne bombe koje niko ne može da pronađe

Istorijske fotografije Černobilja - prvi sati posle nesreće

General Lesli Grouvs, vojni lider Inženjerskog distrikta Menhetn, bio je osoba zaslužna za pronalaženje naučnog direktora za projekat rada na izradi bombe.

Openhajmer je u Los Alamosu primjenjivao svoja disidentska, interdisciplinarna uverenja baš kao i bilo gde drugde.

U autobiografiji iz 1979. godine, Ono malo čega se sećam, fizičar austrijskog porekla Oto Friš prisetio se da je Openhajmer regrutovao ne samo naučnike neophodne za posao, već i „slikara, filozofa i nekoliko neočekivanih likova; smatrao je da bi jedna civilizovana zajednica bila nekompletna bez njih".

Poslije rata, izgledalo je kao da se Openhajmerov stav menja.

Nuklearno oružje opisao je kao instrumente „agresije, iznenađenja i terora", a vojnu industriju kao „đavolju rabotu".

Na sastanku u oktobru 1945. godine, slavno je rekao predsjedniku Trumanu: „Osjećam se kao da sam okrvavio ruke."

Predsjednik je kasnije izjavio: „Rekao sam mu da su moje ruke okrvavljene - da brigu o tome prepusti meni."

Ovaj razgovor je fascinantan odjek razgovara opisanog u Openhajmerovoj voljenoj Bagavad Giti, između princa Arjune i boga Krišne.

Arjuna odbija da se bori zato što veruje da će biti odgovoran za smrt svojih ljudi, ali Krišna mu oduzima taj teret: „Doživi mene kao aktivnog ubicu tih ljudi… Usredsredi se na slavu, na pobjedu, na želju za kraljevskim ushićenjem! Njih sam ja već ubio; ti si samo oruđe."

Tokom izrade bombe, Openhajmer je koristio sličan argument da ublažio vlastito i etičko oklevanje svojih kolega.

Rekao im je da, kao naučnici, oni nisu odgovorni za odluke o tome kako će se oružje koristiti - već samo za svoj posao.

Krv, ako je bude bilo, biće na rukama političara.

Tokom poslednjih decenija Openhajmerovog života, paralelno je ispoljavao ponos tehničkim dostignućem bombe i krivicu zbog njenih posledica.

U njegove komentare uvukla se i nota rezignacije - više puta je izjavio da je bomba naprosto bila neizbježna.

Proveo je posljednjih 20 godina života kao direktor Instituta za napredne studije u Prinstonu, u Nju Džerziju, radeći rame uz rame sa Ajnštajnom i drugim fizičarima.

Opisujući Openhajmerove kontradikcije, njegovu promenljivost, njegovo stalno bježanje između poezije i nauke, njegov običaj da izbjegava proste opise, vjerovatno prepoznajemo iste one kvalitete koje su mu omogućile da se posveti izradi bombe.

Čak i usred te velike i jezive potrage, Openhajmer je održavao u životu „suzama umrljano lice" koju je predvideo u dvadesetim.

Ime testa „Triniti" poteklo je iz pjesme Džona Dona O troliki bože razbi srce moje: „Da ustati mogu ja, i stati, obori me/I savi silu svoju/da slomi, spere, sprži/I načini novog mene."

Strastveni pušač od adolescencije, Openhajmer je tokom života patio od napada tuberkuloze.

Umro je od raka grla 1967, u 62. godini.

Dvije godine prije smrti, u riijetkom trenutku jednostavnosti, napravio je jasnu razliku između naučne i pjesničke prakse.

Za razliku od poezije, rekao je, „posao nauke je da nauči da ne čini iste greške dvaput".

Izvor i foto:Kolektiv.me

Tekst objavila:Jasminka Mulić